Կենսաբազմազանությունը հայ մշակույթի մեջ
Էջը վարում են նախագծի կամավորները Արմինե Արշակյան և Քրիստինա Բաղդասարյանը
Հայաստանի հարուստ կենսաբազմազանությունը դարեր շարունակ անջնջելի հետք է թողել իր ժողովրդի մշակույթի, հավատալիքների և ավանդույթների վրա: Հայկական լեռնաշխարհի բազմազան էկոհամակարգերը՝ անտառներից մինչև ալպիական մարգագետիններ և լեռնային գետեր, ոչ միայն ապրուստի միջոց են ապահովել, այլև ձևավորել են ազգային ինքնությունը:
Հայկական բանահյուսությունը հարուստ է բնության մասին առասպելներով ու հեքիաթներով։ Սասունցի Դավթի էպոսում և այլ ավանդություններում կենդանիներն ու բույսերը հաճախ հանդես են գալիս որպես խորհրդանիշ կամ օգնական։ Արջը, արծիվը և այլ բնիկ կենդանիներ դարձել են քաջության, իմաստության և ուժի խորհրդանիշներ։
Հայ արվեստում և ճարտարապետության մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում բնական մոտիվները։ Խաչքարերի (խաչքարերի), ձեռագիր մանրանկարների, տաճարային զարդանախշերում հաճախ հանդիպում են տեղի բուսական և կենդանական աշխարհի պատկերներ։ Հայկական հողի վրա առատ աճող նռան, խաղողի և ցորենի մոտիվները դարձել են պտղաբերության և առատության խորհրդանիշներ։
Հայկական գյուղական համայնքների ավանդական կենսակերպը միշտ սերտորեն կապված է եղել բնության հետ։ Հնագույն ժամանակներից հայերը մշակել են տեղական բնական պայմաններին հարմարեցված գյուղատնտեսական պրակտիկա։ Այս ավանդական գիտելիքը փոխանցվել է սերնդեսերունդ՝ ապահովելով մարդկանց և բնության կայուն հարաբերություններ:
Հայկական տոների օրացույցում բազմաթիվ տոնակատարություններ ու ծեսեր են նվիրված բնությանը և նրա ցիկլերին։ Վարդավառը, Համբարձումը և այլ տոները խորհրդանշում են բնության վերածնունդը, պտղաբերությունը, մարդու և շրջակա միջավայրի կապը:
Ժամանակակից Հայաստանում ավելի ու ավելի է շեշտվում բնության պահպանության և կայուն զարգացման անհրաժեշտությունը: Սևանա լճի, Դիլիջանի անտառների և կենսաբազմազանության այլ թեժ կետերի պահպանումը դարձել է ոչ միայն բնապահպանական, այլև մշակութային խնդիր՝ ուղղված ազգային ժառանգության պահպանմանը։
Այսպիսով, հայկական մշակույթում կենսաբազմազանությունը և էկոհամակարգերը ոչ միայն բնական ռեսուրսներ են, այլ ազգային ինքնության, հոգևոր արժեքների և պատմական հիշողության անբաժանելի մաս:
- Religion and mythology
- Literature and art
- Folk crafts and artisanry
Ancient times
Հին Հայաստանում բնությունն ուներ սրբազան նշանակություն։ Ծառերը, քարերը և ջրի աղբյուրները հաճախ դառնում էին պաշտամունքի առարկաներ։ Հեթանոսական շրջանի հավատալիքներում կան բազմաթիվ աստվածություններ և ոգիներ, որոնք կապված են տարբեր բնական երևույթների և կենդանիների հետ։ Օրինակ՝ որոտի և կայծակի աստված Վահագնի կերպարը սերտորեն կապված էր բնական տարերքների հետ։ Վահագնը միշտ պայքարում էր չարիքի դեմ, որը մարմնավորվում էր հսկա օձերի կամ վիշապների մեջ։
Թռչուններ, մ.թ.ա. 15-14 դարեր, Լճաշեն, Հայաստանի պատմության թանգարան
Եղջերու և քարայծ, մ.թ.ա. 15-14 դարեր, Լճաշեն, Հայաստանի պատմության թանգարան
Վայրի այծ, մ.թ.ա. 13-րդ դար, Արթիկ, Հայաստանի պատմության թանգարան
Եղջերու, մ.թ.ա. 12-11 դարեր, Տոլորներ, Հայաստանի պատմության թանգարան
Խալդի աստծո տաճարի որմնանկար, մ.թ.ա. 8-7 դարեր, Էրեբունի, Հայաստանի պատմության թանգարան
Վայրի այծ, մ.թ.ա. 2-1 դարեր, Արտաշատ, Հայաստանի պատմության թանգարան։ 
Արջի տեսքով ռիտոն, մ.թ.ա. 1-ին դար, Հայաստանի պատմության թանգարան։
Միջնադար. Քրիստոնեությունը և բնության ընկալումը
Քրիստոնեության ընդունումից հետո, չնայած բնության պաշտամունքի բացահայտ ձևերը վերացան, բնության նկատմամբ հարգանքը և դրա խորհրդանշական նշանակությունը պահպանվեցին: Գեղատեսիլ բնական վայրերում կառուցվեցին բազմաթիվ վանքեր և եկեղեցիներ՝ ընդգծելով հոգևորականության և բնության ներդաշնակությունը: Մանրանկարչության մեջ, խաչքարերի և արվեստի այլ գործերի վրա հաճախ հանդիպում են բուսական և կենդանական մոտիվներ, որոնք ունեն ինչպես դեկորատիվ, այնպես էլ խորհրդանշական (օրինակ՝ կենաց ծառը) նշանակություն: Սրբերի կյանքում և հոգևոր գրականության մեջ հաճախ շեշտվում է մարդու կապը բնության հետ և Աստծո արարչագործության դրսևորումները բնության մեջ:
Առյուծներ. Ժայռային տաճար Գեղարդում
Առյուծ՝ գահի զարդարանքում. Էջմիածին
Գեղարդի տաճարի դարպասի վրա աղավնիներ, նուռ և խաղող
Արծիվներ տաճարի խոյակների վրա, Զվարթնոց 
Արծիվ որսի հետ, 11-րդ դար, Կեչառիս վանք, Հայաստանի պատմության թանգարան 
Capital, 847, Sevanavank, wood, History Museum of Armenia
Փայտե դուռը, Մուշի վանք, 1134թ., Հայաստանի պատմության թանգարան
Հոգևոր կյանք. Բնությունը որպես Աստծո արարչագործության դրսևորում
Հայ Առաքելական Եկեղեցու վարդապետության մեջ բնությունը համարվում է Աստծո արարչագործության մի մասը՝ լի ներդաշնակությամբ և գեղեցկությամբ: Շատ հոգևոր գործիչներ և աստվածաբաններ իրենց աշխատություններում անդրադարձել են բնությանը՝ ընդգծելով մարդու պատասխանատվությունը բնության նկատմամբ և այն պահպանելու կարևորությունը: Աղոթքներում և շարականներում հաճախ հանդիպում են բնությանը վերաբերող հատվածներ, որոնք գովաբանում են բնության մեջ դրսևորված Աստծո մեծությունն ու իմաստությունը:
Բուսական մոտիվ Գեղարդի տաճարի մուտքի վրա
Խոյի տեսքով տապանաքար, 1579թ., Հայաստանի պատմության թանգարան
Ծաղկեվանքի խաչքարերի բեկորներ
Խորհրդանշական իմաստներ
Քրիստոնեական համատեքստում տարբեր բույսերի և կենդանիներին վերագրվել են տարբեր խորհրդանիշներ: Օրինակ՝ աղավնին խորհրդանշել է Սուրբ Հոգին, սիրամարգը՝ անմահությունը կամ դրախտը, իսկ աքաղաղը՝ Քրիստոսի զարթոնքը կամ հարությունը: Թռչնատառերով պատկերված թռչունները կարող են ավելացնել տեքստի բովանդակության հետ կապված լրացուցիչ խորհրդանշական շերտեր: 
Աղավնիներ Գեղարդի տաճարի դարպասի վրա և Նորավանքի տաճարի ներսում
Նորավանքում գտնվող Եղիկում Օրբելյան իշխանի տապանաքարը, 1300 թվական, որը ցույց է տալիս, որ թաղված անձը առյուծի պես ուժեղ և քաջ էր (ուղեկցորդի բացատրությունը):
Թռչունների տառեր. զարդանախշված սկզբնատառեր հայկական մանրանկարչության մեջ
«Թռչունների տառեր» տերմինը հայ արվեստի պատմության մեջ օգտագործվում է հիմնականում այն մեծ, դեկորատիվ սկզբնատառերի համար, որոնք հանդիպում են հայ միջնադարյան ձեռագրերի մանրանկարներում և զարդարված են թռչունների պատկերներով։ Սրանք ոչ միայն տեքստի գեղագիտական ձևավորման տարրեր են, այլև կրում են որոշակի խորհրդանշական իմաստներ։ Մանրանկարներում թռչունների պատկերումը վկայում է հայկական մշակույթում բնությանը տրվող կարևորության մասին։ Թռչունները, որպես երկնքի և երկրի միջև կապող օղակ, հաճախ ունեցել են դրական խորհրդանիշներ։
Թռչնի տառեր միջնադարյան ձեռագրում (https://ru.pinterest.com/haykarjun/miniatures-armenia/)
Ֆոլկլոր և ազգագրություն. Բնությունը առօրյա կյանքում
Կենսաբազմազանությունը կենտրոնական դեր է խաղում հայ բանահյուսության մեջ: Առակներում, հեքիաթներում, երգերում, ասացվածքներում և ասացվածքներում հաճախ հանդիպում են տարբեր կենդանիներ և բույսեր, որոնք մարմնավորում են մարդկային որակներ կամ օգտագործվում են կյանքի դասեր փոխանցելու համար: Օրինակ՝ աղվեսը հաճախ խորհրդանշում է խորամանկություն, արջը՝ ուժ, իսկ ծիծեռնակը՝ գարնան և հույսի գալուստը:
Literature and Art
Հայ գրականության մեջ՝ հնագույն ժամանակներից մինչև ժամանակակից շրջանը, բնությունը միշտ եղել է կարևոր թեմա և ոգեշնչման աղբյուր: Բանաստեղծները, արձակագիրները և նկարիչները հաճախ պատկերել են Հայաստանի բնական աշխարհի գեղեցկությունը՝ լեռները, դաշտերը, գետերը, ծառերը և ծաղիկները: Բնության տեսարանները ոչ միայն ստեղծել են գործողությունների ֆոն, այլև արտահայտել են հերոսների զգացմունքներն ու մտքերը կամ խորհրդանշել են համընդհանուր գաղափարներ: Նշանավոր գրողներն ու նկարիչները (օրինակ՝ Հովհաննես Թումանյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Մարտիրոս Սարյանը) իրենց ստեղծագործություններում մեծ տեղ են հատկացրել հայկական բնությանը:
Կեսօրվա լռություն, 1924 – Մարտիրոս Սարյան
Հայաստան։ Մարտիրոս Սարյան, 1923։
Նուռը հայկական մշակույթում
Նուռը հայկական մշակույթի մաս է համարվել դեռևս հեթանոսական ժամանակներից՝ տարբեր կարևոր խորհրդանշական իմաստներով։
– Բեղմնավորում և մայրություն։ Նռան բազմաթիվ հատիկները խորհրդանշում են շատ երեխաներ և կյանքի շարունակությունը։
– Միասնություն։ Մեկ մրգի մեջ նռան հատիկների բազմազանությունը, որպես ամբողջություն, դարձել է նաև համերաշխության և ազգային միասնության խորհրդանիշ։
– Հարսանեկան խորհրդանիշ։ Հնում հարսանիքի ժամանակ հարսի առջև նռան հատիկներ էին ցրում՝ բերրիություն մաղթելու համար։
– Հոգևոր իմաստ։ Նույնիսկ քրիստոնեության ընդունումից հետո նուռը մնաց սրբության և հավերժական կյանքի խորհրդանիշ։ Նռան պատկերներ կարելի է գտնել հայկական եկեղեցական ճարտարապետության քանդակներում և մանրանկարներում։
Նուռ և խաղող Գեղարդի տաճարի դարպասի վրա
Չոսինիի նշանակությունը հայկական մշակույթում
Չինարենին (Platanus orientalis), իր վեհաշուք տեսքով, երկարակեցությամբ և զորությամբ, խոր արմատներ ունի հայ ժողովրդի մշակույթում, պատմության և հավատալիքների մեջ՝ դառնալով բազմաթիվ խորհրդանիշների կրող։ Հայկական բանահյուսության և հավատալիքների մեջ չինարենը երբեմն հանդես է եկել որպես սրբազան ծառ, որի հետ կապված են տարբեր ծեսեր և սովորույթներ։ Որոշ վայրերում մարդիկ հավատում էին, որ չինարեն կարող է օգնել կատարել ցանկությունները, և այդ պատճառով ծառի ճյուղերին կապում էին կտորներ։ Երբեմն չինարեն համարվում էր բնության կամ նախնիների հոգիների բնակավայր։ Չինարենու նկատմամբ վերաբերմունքը հոգատարություն և հարգանք էր, իսկ այն վնասելը համարվում էր մեղք կամ դժբախտություն բերող արարք։
Ընտանի կենդանիների և բույսերի պատկերներ
Սասունցի Դավթի հուշարձան Երևանում
Ընթացքի մեջ է…
Թռչնի տառեր
https://barevarmenia.ru/tourinfo/chudo-armyanskogo-alfavita/
https://sarkissirakanyan.wixsite.com/sarkissirakanyan/alfavit-slovar
https://www.armmuseum.ru/news-blog/2022/9/7/-it-is-what-makes-armenia-different-armenian-alphabet#:~:text=%D0%9D%D0%B0%20%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BC%20%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%20%D0%B1%D1%83%D0%BA%D0%B2%D1%8B%20%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE,%D0%B2%20%D0%A1%D0%BE%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85%20%D0%A8%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%85%20%D0%B8%20%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B4%D0%B5.
