3.2.B. Մարդկանց կողմից օգտագործվող վայրի բույսեր

PDF

Տվյալներ և տեքստ - Ջորջ Ֆեյվուշ (ՀՀ ԳԱԱ Ա. Թախտաջյանի անվան բուսաբանության ինստիտուտ)
Results presentation – Ելենա Բուկվարևա (BCC Armenia)

In this section we assess three types of benefits to people from the use of wild plants: culinary species, medicinal species, and the production of nectar by wild plants for subsequent honey production. The assessments of the provided ES are given in points based on the known number of species in the corresponding plant groups. In the future, these assessments should be refined using data on productivity and permissible levels of plant harvesting from the wild.

Edible and culinary plants

The wild flora of Armenia includes around 3,800 species of vascular plants, which accounts for more than half of the entire flora of the Caucasus. Among this botanical richness, many plant species have been used as food by the local population since ancient times. For this study, we selected species that are widely used both across Armenia and in specific regions. In the vast majority of cases, these plants are collected from natural ecosystems for personal use in households. They are more rarely sold at markets in small quantities, and large-scale commercial harvesting is practically absent.

Our review includes 75 species used as vegetables (in fresh or home-cooked form), 27 species of fruit, berry, and nut-bearing plants (used fresh, or in the form of juices, compotes, etc.), 9 species of aromatic herbs typically used as flavoring for dishes or beverages, 5 species used in alcoholic beverage production, and 17 species used in the preparation of non-alcoholic drinks. These species are found in various altitudinal zones and natural ecosystems (Figure 32B-1, Table 32B-1). The highest number of edible plant species is found in forest and steppe ecosystems, primarily within the mid-mountain belt. Slightly fewer species grow in broadleaf woodlands, meadow-steppes, and subalpine meadows. Edible plants are virtually absent in desert ecosystems and are very scarce in the alpine zone. Figure 32В-2 shows the uneven spatial distribution of species richness of culinary and edible plants.

Figure 1. The number of edible plant species characteristic for different types of natural vegetation

Figure 32B-2. Map of the ES provided by natural vegetation, assessed by the total number of edible plant species

Table 1. The number of edible plant species characteristic for different types of natural vegetation

Բուսականության տեսակը	Vegetable	Fruit-berry and nuts	Spicy plants	Used in alcohol drinks	Used in non-alcohol drinks	Ընդամենը
Ալպիական մարգագետիններ և գորգեր	5	–	1	–	–	6
Լայնատերեւ անտառ	28	13	4	2	10	57
Անապատ	1	–	–	–	–	1
Անտառ	38	25	3	5	12	83
Գիհի	12	1	4	–	2	19
Մարշ	13	2	1	–	3	19
Մարգագետնատափաստան	27	5	3	–	8	43
Կիսաանապատ	28	2	3	–	2	35
Տափաստանային	41	5	5	1	8	60
Ենթալպյան մարգագետիններ	27	7	2	1	8	45

Most edible plants are common in Armenia (taking into account the distribution of different ecosystems across the various regions of the country). The only species included in the Red Data Book of Plants of Armenia is Gundelia hajastana (listed in the Red Book as Gundelia rosea). This species was widely used as a food plant in the Kotayk Province (where its main range is located) until the 1950s. It was then largely forgotten and is now rarely gathered or used.

Edible plants in Armenia are collected primarily by the local rural population for personal use and in very small quantities for sale at urban markets. At the current level of use, wild populations of most species remain stable. Only a few species are collected in relatively large quantities for export. For example, several years ago, licorice (Glycyrrhiza glabra) was harvested for export to Georgia for the production of non-alcoholic beverages; however, even in that case, it was collected from abandoned agricultural fields where it was naturally spreading intensively.

Nevertheless, if large-scale commercial harvesting were to begin, many species could face the risk of overexploitation. Unfortunately, while some studies on wild plant resources were conducted during the Soviet period, in the past 30 years such research has been almost entirely lacking, and there are no available data on the current or potentially usable reserves of these plants.

Հղումներ

Aprikyan, S. V. (1972). Valuable plant raw materials from the flora of Armenia for the food industry. Biological Journal of Armenia, 1972, 25(12), pp. 74–79 (In Russian).
Fayvush G., Aleksanyan A. et al. Plant profiles. In: Bussmann R. (ed.) Ethnobotany of the Caucasus. Springer International Publishing AG 2017, Switzerland, p. 99-715. DOI 10.1007/978-3-319-49412-8.
Grossheim, A. A. (1952). Կովկասի բուսական ռեսուրսները. Moscow (In Russian).
Melkumyan, I. S. (1991). Wild edible plants of the Ararat Valley. In: Flora, Vegetation and Plant Resources of Armenia, 13, pp. 228–246 (In Russian).
Թախտաջան, Ալաբամա (խմբ.): Հայաստանի բուսական աշխարհը, Vols. 1–11, 1954–2009 (In Russian).
Tamanyan K.G., Fayvush G.M., Babagyulyan S.G., Danielyan T.S. Red Data Book of Plants of Armenia. Yerevan: Zangak, 2010, 598 p. (In Armenian)
Tsaturyan T, Gevorgyan M. Wild edible plants of Armenia. Yerevan; 2007 (in Armenian).
Yaroshenko, G. D. (1941). Wild vegetable plants of the Armenian SSR. Bulletin of the Botanical Garden, 3, pp. 33–37 (In Russian).

Բուժիչ բույսեր

Հայաստանը շատ մեծ թվով բուժիչ բույսերի տեսակների հայրենիք է։ Դրանցից միայն մի փոքր մասն է ներառված պաշտոնական դեղագիտության մեջ, մինչդեռ մեծամասնությունն օգտագործվում է ավանդական բժշկության մեջ։ Հայաստանի բնիկ բույսերի բուժիչ հատկությունները հայտնի են եղել հնագույն ժամանակներից։ Դեռևս միջնադարում հայ գիտնականները գրել են բուժիչ բույսերի վերաբերյալ մասնագիտացված աշխատություններ (Հարությունյան, 1990)։ Խորհրդային շրջանում Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտում կար բաժին, որը նվիրված էր հատկապես Հայաստանի վայրի բույսերի բուժիչ հատկությունների ուսումնասիրությանը։ Այսօր մարդիկ հիմնականում ապավինում են դեղագործական արդյունաբերության արտադրանքին, բայց միևնույն ժամանակ, աճում է բնական արտադրանքի, այդ թվում՝ բուժիչ բույսերի օգտագործման միտումը։

From the vast diversity of medicinal plants in Armenia, we selected 155 species for analysis — those that are most widespread and most commonly used in traditional medicine. These species are found across various elevation zones and natural ecosystems (Figure 32B-3, Table 32B-2).

The highest number of medicinal plant species is concentrated in the middle and upper mountain belts, primarily in forests, steppes, meadow-steppes, open woodlands, and subalpine meadows. Figure 32В-4 shows the uneven spatial distribution of species richness of culinary and edible plants.

Figure 32B-3. The number of medicinal plant species characteristic for different types of natural vegetation

Figure 32B-4. Map of the ES provided by natural vegetation, assessed by the total number of medicinal plant species

Table 32B-2. The number of medicinal plant species characteristic for different types of natural vegetation

Բուսականության տեսակը	Տեսակների համարը
Ալպիական մարգագետիններ և գորգեր	8
Լայնատերեւ անտառ	54
Անապատ	9
Անտառ	84
Գիհի	37
Մարշ	45
Մարգագետնատափաստան	58
Կիսաանապատ	39
Տափաստանային	76
Ենթալպյան մարգագետիններ	53

Դեղաբույսերի պոպուլյացիաների մեծ մասը հանդիպում է ամբողջ Հայաստանում՝ իրենց համապատասխան բնական էկոհամակարգերում: Դրանք ընդհանուր առմամբ առատ են, և բերքահավաքի ներկայիս մակարդակը չի սպառնում գերշահագործման: Այնուամենայնիվ, մի շարք տեսակներ հազվադեպ են և ընդգրկված են Հայաստանի բույսերի Կարմիր գրքում (Թամանյան և այլք, 2010) (տե՛ս աղյուսակ 2):

Մեր ուսումնասիրության մեջ ներկայացված տեսակների մեծ մասն այսօր կամ ընդհանրապես չի օգտագործվում, կամ օգտագործվում է նվազագույն քանակությամբ անձնական կենցաղային կարիքների համար: Միայն շատ փոքր քանակություն է վաճառվում շուկաներում կամ քաղաքների փողոցներում: Ցավոք, ներկայումս Հայաստանում որևէ հետազոտություն չի իրականացվում բուժիչ բույսերի վայրի պաշարները կամ դրանց կայուն օգտագործման ներուժը գնահատելու համար:

Table 32B-3. Medicinal plants included in the Red Data Book of Plants of Armenia

Տեսակներ	Կարմիր գրքում ընդգրկված կատեգորիա	Մեկնաբանություններ
Ակորուս կալամուս	Վտանգված (EN)	Աճում է միայն Արմավիրի և արարատի մարզերում
Ատրոպա բելլա-դոննա	Խոցելի (ՎՈՒ)
Կալենդուլա պերսիկա	Վտանգված (EN)	Աճում է միայն Սյունիքի մարզում
Կոկիգանտե ֆլոս-կուկուլի	Կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող (CR)	Լոռու մարզում հայտնի է միայն մեկ պոպուլյացիա։
Ցիկլամեն vernum	Խոցելի (ՎՈՒ)	Աճում է միայն Տավուշի մարզի հյուսիսում
Հալոստախիս բելանգերիանա	Վտանգված (EN)	Ունի փոքր տարածման շրջան, աճում է Արմավիրի և արարատի մարզերի աղուտներում (սոլոնչակներ):
Մենյանթես եռատերև	Խոցելի (ՎՈՒ)	Սովորաբար բնակչության չափը շատ փոքր է
Նուֆար լուտեա	Կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող (CR)	Շատ հազվագյուտ տեսակ է, հայտնի է միայն մեկ պոպուլյացիա Շիրակի մարզի հյուսիսում։
Նիմֆեա ալբա	Վտանգված	Հազվագյուտ տեսակ է, որի հիմնական տարածման տարածքը Լոռու մարզն է։
Պեոնիա տենուիֆոլիա	Կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող (CR)	Շատ հազվագյուտ տեսակ է, Սյունիքի մարզում հայտնի է միայն մեկ փոքր պոպուլյացիա։
Պոտենտիլա էրեկտա	Կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող (CR)	Հայաստանի հյուսիսում հայտնի են միայն մի քանի փոքր պոպուլյացիաներ։
Սֆաերոֆիզա սալսուլա	Խոցելի (ՎՈՒ)	Հազվագյուտ տեսակ է, հայտնի էր միայն մեկ պոպուլյացիա, սակայն վերջին տարիներին արարատի մարզում հայտնաբերվել են մի քանի նոր փոքր պոպուլյացիաներ։

Հղումներ

Ֆայվուշ Գ., Ալեքսանյան Ա. և այլք։ Բույսերի պրոֆիլներ։ Բուսման Ռ. (խմբ.) Կովկասի էթնոբուսաբանություն։ Springer International Publishing AG 2017, Շվեյցարիա, էջ 99-715։ DOI 10.1007/978-3-319-49412-8
Գրոսհայմ, ԱԱ Կովկասի բուսական ռեսուրսներըՄոսկվա, 1952 (ռուսերեն)։
Հարությունյան Հ. Միջնադարյան հայկական բուսական դեղամիջոցներ։ Երևան, 1990 (հայերեն)։
Սոկոլով, Պ.Դ. (Խմբ.): ԽՍՀՄ բուսական ռեսուրսներըԼենինգրադ. ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիա, 1984–1993, հատորներ 1–7 (ռուսերեն):
Թախտաջան, Ալաբամա (խմբ.): Հայաստանի բուսական աշխարհը, 1954–2009, հատորներ 1–11 (ռուսերեն)։
Թամանյան Կ.Գ., Ֆայվուշ Գ.Մ., Նանագուլյան Ս.Գ., Դանիելյան Տ.Ս Հայաստանի բույսերի Կարմիր գիրքը։ Երեւան՝ Զանգակ, 2010, 598 էջ. (հայերեն)
Ծատուրյան Տ., Գևորգյան Մ. Հայաստանի վայրի դեղաբույսերը։ Երևան; 2014 (հայերեն)։
Զոլոտնիցկայա, Ս. Յա. Հայաստանի բուսական աշխարհի բուժիչ բույսերի պաշարները. Երևան, 1958–1965, հատորներ 1–2 (ռուսերեն)։

Նեկտարի արտադրությունը բնական բուսականությամբ

Նեղ իմաստով, վայրի մեղրի արտադրության ES-ը վերաբերում է հատկապես վայրի մեղուներից հավաքված մեղրին։ Սակայն այս պրակտիկան ներկայումս հազվադեպ է հանդիպում Հայաստանում։ Հայաստանում մեղրի մեծ մասը արտադրվում է ավանդական մեղվաբուծության միջոցով՝ օգտագործելով ընտելացված մեղուներ (Ապիս մելիֆերա). Even so, much of this honey is still derived from natural vegetation. In this case, natural ecosystems produce nectar, which is then processed into honey by domesticated bees. At this stage, for a preliminary assessment of the potential supply of the ES, we used the number of honey plant species across different types of natural vegetation in Armenia. Clearly, this estimate should be refined in the future using data on the abundance and productivity of honey plants. The used ES can be considered as honey production for human consumption. However, since we do not have such statistical data, the used ES was not assessed.

Մեղրային բույսերը նրանք են, որոնք արտադրում են մեծ քանակությամբ նեկտար և/կամ ծաղկափոշի: Ըստ Ա.Ա. Գրոսհայմի (1952), բոլոր մեղրային բույսերը կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ առաջնային և երկրորդային: Առաջնային մեղրային բույսերը նրանք են, որոնք արտադրում են մեղուների համար հասանելի զգալի քանակությամբ նեկտար և ծաղկափոշի և, մեծ մասամբ, բնութագրվում են երկար ծաղկման շրջանով: Սահմանափակ ծաղկման շրջանը միշտ չէ, որ թերություն է մեղրային բույսերի համար: Օրինակ, վաղ գարնանը ծաղկող բույսերը, թեև համեմատաբար կարճ ժամանակով, նեկտարի կարևոր սեզոնային աղբյուրներ են: Երկրորդային մեղրային բույսերը ավելի քիչ արժեք ունեն, բայց դեռևս նպաստում են տարածքի ընդհանուր նեկտարի ներուժին: Դրանց առկայությունը բուսականության մեջ մեծացնում է հողի օգտակարությունը մեղվաբուծության տեսանկյունից:

Հայաստանում ծաղկավոր բույսերի տեսակների գրեթե կեսը՝ ավելի քան 1400 տեսակ, համարվում են մեղրատու բույսեր՝ առաջնային կամ երկրորդային (Մուրադյան, 2019): Մենք վերլուծել ենք միայն առաջնային մեղրատու բույսերը, քանի որ դրանց առատությունն ու բազմազանությունը մեծապես որոշում են էկոհամակարգերի արժեքը վայրի մեղրի մատակարարման էկոհամակարգային ծառայության առումով: Այս ԷՄ-ի համար բուսատեսակների կարևորությունը գնահատելիս, ծաղկման ժամանակահատվածից բացի, անհրաժեշտ է նաև հաշվի առնել դրանց ներկայացվածությունը տարբեր էկոհամակարգերում, բարձրության գոտիներում և էկոլոգիական ամպլիտուդում: Որքան լայն և տարածված են այս բնութագրերը, այնքան ավելի արժեքավոր է տեսակը որպես մեղրատու բույս:

We identified 238 species of primary honey flowering plants from 47 families and 117 genera. These species are distributed very unevenly across the main vegetation types of Armenia (Figure 32B-5, Table 32B-4).

The great diversity of honey plants is found in the mid-mountain zone—from the middle to subalpine mountain belts (steppe, meadow steppe, and subalpine zones) —where natural ecosystems occupy the largest areas. However, the relatively low number of honey plant species in the alpine belt should not be underestimated: almost all of them are dominant species in alpine meadows and cover the largest areas there. Moreover, their mass flowering occurs in the second half of summer, when most honey plants in the lower belts have already finished blooming. Semi-deserts should also be considered valuable honey-producing ecosystems, despite the relatively low number of melliferous plant species. This is because their flowering period occurs mainly in spring—when ecosystems at higher elevations have not yet begun to bloom. It should also be noted that the main fruit orchards, which are among the most important honey resources, are located in this zone. However, our analysis does not include cultivated plants. For desert ecosystems, we identified only two honey plant species. Given the very limited area of true deserts in Armenia, their value as honey-producing ecosystems is minimal. Marsh ecosystems, represented by waterlogged habitats along the shores of water bodies, also have low value as honey-producing areas. Forest ecosystems are mainly characterized by spring-flowering and wind-pollinated species, which produce large amounts of pollen. Figure 32В-6 shows the uneven spatial distribution of species richness of culinary and edible plants.

Figure 32B-5. Number of honey plant species in the main vegetation types

Table 32B-4. Number of honey plant species in the main vegetation types

Բուսականության տեսակը	Մեղրային բույսերի տեսակների քանակը
Ալպիական մարգագետիններ և գորգեր	12
Լայնատերեւ անտառ	108
Անապատ	2
Անտառ	112
Գիհի	70
Մարշ	26
Մարգագետնատափաստան	108
Կիսաանապատ	59
Տափաստանային	144
Ենթալպյան մարգագետիններ	105

Figure 32B-6. Map of the ES provided by natural vegetation, assessed by the number of honey plant species

Հղումներ
Գրոսգեյմ Ա.Ա. Կովկասի բուսական պաշարները։ Մոսկվա, 1952 (ռուսերեն)։
Մուրադյան Ա.Գ. Հայաստանի բուսական աշխարհի մեղրային բույսերը։ Թախտաջանիյա, 2019, 5, էջ 80-96 (ռուսերեն)։
Թախտաջան Ա.Լ. (խմբ.) Հայաստանի բուսական աշխարհը, 1954-2009, հատորներ 1-11 (ռուսերեն):
Ֆայվուշ Գ., Ալեքսանյան Ա. և այլք։ Բույսերի պրոֆիլներ։ Բուսման Ռ. (խմբ.) Կովկասի էթնոբուսաբանություն։ Springer International Publishing AG 2017, Շվեյցարիա, էջ 99-715։ DOI 10.1007/978-3-319-49412-8

Aggregate assessment of the ES provided by human-used plants

The total ES was calculated by adding together the scores for the three plant groups: culinary, medicinal, and honey plants. The scores were normalized within each group (to the maximum value) and expressed as percentages (Table 32B-5). Overall, ES is provided to the greatest extent by forest and steppe ecosystems, and to the least extent by desert and alpine ecosystems. This pattern is very similar across all three plant groups (Figure 32B-7, 32B-8).

Table 32B-5. Species number and score (normalized to the maximum value %) of three groups of useful plants in vegetation zones of Armenia

Բուսականության տեսակը	Բուժիչ բույսեր		Ուտելի բույսեր		Մեղրային բույսեր		Ընդամենը
	Տեսակների համարը	Միավոր	Տեսակների համարը	Միավոր	Տեսակների համարը	Միավոր	Տեսակների համարը	Ամփոփված միավոր
Ալպիական մարգագետիններ և գորգեր	8	10	6	7	12	8	26	25
Լայնատերեւ անտառ	54	64	57	69	108	75	219	208
Անապատ	9	11	1	1	2	1	12	13
Անտառ	84	100	83	100	112	78	279	278
Գիհի	37	44	19	23	70	49	126	116
Մարշ	45	54	19	23	26	18	90	95
Մարգագետնատափաստան	58	69	43	52	108	75	209	196
Կիսաանապատ	39	46	35	42	59	41	133	130
Տափաստանային	76	90	60	72	144	100	280	263
Ենթալպյան մարգագետիններ	53	63	45	54	105	73	203	190

Figure 32B-7. ES scores across vegetation zones

Figure 32B-8. The map of ES summed score in vegetation zones

The volume of ES provision by ecosystems within marzes was assessed by multiplying the total scores of vegetation types (Table 32B-5) by the area of each vegetation zone in each marz (Section 2.3.D). The largest ES volume is provided in marzes that have extensive areas of forest and steppe zones (Syunik, Lori, Tavush). The high ES value in the Gegharkunik marz is due to the large area of subalpine meadows, which, along with forests and steppes, also host a considerable number of useful plant species. The lowest level of ES provision is observed in Armavir marz due to the small area of remaining natural ecosystems which are almost entirely semi-deserts with a relatively low number of useful plant species (Figure 32B-9). Figure 32B-10 shows the share of ES provision contributed by different vegetation types in various marzes. In Tavush marz, the overwhelming majority of the ES is provided by forests and woodlands, while in Shirak and Aragatsotn marzes it is delivered mainly by typical and meadow steppes.

Figure 32B-9. ES provision by ecosystems within marzes (summed scores)

Figure 32B-10. The share of ES provided by different vegetation types within marzes (%)

Տարբեր բուսականության տեսակների կողմից տրամադրվող ES-ների գնահատման համար կիրառվող գնահատման մեթոդի համաձայն, մարզերում ES-ների փոփոխությունները տարբերվում են տարբեր բուսականության տեսակների մակերեսների փոփոխություններից (Բաժին 5-ը՝ այստեղ) by being multiplied by their corresponding total ES scores (Figure 32B-11).

Figure 32B-11. Changes in ES provision by ecosystems across marzes (summed scores)