Հայաստանի բուժիչ բույսերը

Տվյալներ և տեքստ - Ջորջ Ֆեյվուշ (ՀՀ ԳԱԱ Ա. Թախտաջյանի անվան բուսաբանության ինստիտուտ)

Հայաստանը շատ մեծ թվով բուժիչ բույսերի տեսակների հայրենիք է։ Դրանցից միայն մի փոքր մասն է ներառված պաշտոնական դեղագիտության մեջ, մինչդեռ մեծամասնությունն օգտագործվում է ավանդական բժշկության մեջ։ Հայաստանի բնիկ բույսերի բուժիչ հատկությունները հայտնի են եղել հնագույն ժամանակներից։ Դեռևս միջնադարում հայ գիտնականները գրել են բուժիչ բույսերի վերաբերյալ մասնագիտացված աշխատություններ (Հարությունյան, 1990)։ Խորհրդային շրջանում Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտում կար բաժին, որը նվիրված էր հատկապես Հայաստանի վայրի բույսերի բուժիչ հատկությունների ուսումնասիրությանը։ Այսօր մարդիկ հիմնականում ապավինում են դեղագործական արդյունաբերության արտադրանքին, բայց միևնույն ժամանակ, աճում է բնական արտադրանքի, այդ թվում՝ բուժիչ բույսերի օգտագործման միտումը։

Հայաստանի դեղաբույսերի հսկայական բազմազանությունից մենք վերլուծության համար ընտրել ենք 155 տեսակ՝ ամենատարածվածները և ավանդական բժշկության մեջ ամենատարածված օգտագործվողները։ Այս տեսակները հանդիպում են տարբեր բարձրության գոտիներում և բնական էկոհամակարգերում (Նկար 1, Աղյուսակ 1):

Դեղաբույսերի տեսակների ամենամեծ թիվը կենտրոնացած է միջին և վերին լեռնային գոտիներում, հիմնականում անտառներում, տափաստաններում, մարգագետնատափաստաններում, բաց անտառներում և ենթալպյան մարգագետիններում։

Նկար 1. Բնական բուսականության տարբեր տեսակների համար բնորոշ դեղաբույսերի տեսակների քանակը

Աղյուսակ 1. Բնական բուսականության տարբեր տեսակների համար բնորոշ դեղաբույսերի տեսակների քանակը

Բուսականության տեսակը	Տեսակների համարը
Ալպիական մարգագետիններ և գորգեր	8
Լայնատերեւ անտառ	54
Անապատ	9
Անտառ	84
Գիհի	37
Մարշ	45
Մարգագետնատափաստան	58
Կիսաանապատ	39
Տափաստանային	76
Ենթալպյան մարգագետիններ	53

Դեղաբույսերի պոպուլյացիաների մեծ մասը հանդիպում է ամբողջ Հայաստանում՝ իրենց համապատասխան բնական էկոհամակարգերում: Դրանք ընդհանուր առմամբ առատ են, և բերքահավաքի ներկայիս մակարդակը չի սպառնում գերշահագործման: Այնուամենայնիվ, մի շարք տեսակներ հազվադեպ են և ընդգրկված են Հայաստանի բույսերի Կարմիր գրքում (Թամանյան և այլք, 2010) (տե՛ս աղյուսակ 2):

Մեր ուսումնասիրության մեջ ներկայացված տեսակների մեծ մասն այսօր կամ ընդհանրապես չի օգտագործվում, կամ օգտագործվում է նվազագույն քանակությամբ անձնական կենցաղային կարիքների համար: Միայն շատ փոքր քանակություն է վաճառվում շուկաներում կամ քաղաքների փողոցներում: Ցավոք, ներկայումս Հայաստանում որևէ հետազոտություն չի իրականացվում բուժիչ բույսերի վայրի պաշարները կամ դրանց կայուն օգտագործման ներուժը գնահատելու համար:

Աղյուսակ 2. Հայաստանի բույսերի Կարմիր գրքում ընդգրկված դեղաբույսեր

Տեսակներ	Կարմիր գրքում ընդգրկված կատեգորիա	Մեկնաբանություններ
Ակորուս կալամուս	Վտանգված (EN)	Աճում է միայն Արմավիրի և արարատի մարզերում
Ատրոպա բելլա-դոննա	Խոցելի (ՎՈՒ)
Կալենդուլա պերսիկա	Վտանգված (EN)	Աճում է միայն Սյունիքի մարզում
Կոկիգանտե ֆլոս-կուկուլի	Կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող (CR)	Լոռու մարզում հայտնի է միայն մեկ պոպուլյացիա։
Ցիկլամեն vernum	Խոցելի (ՎՈՒ)	Աճում է միայն Տավուշի մարզի հյուսիսում
Հալոստախիս բելանգերիանա	Վտանգված (EN)	Ունի փոքր տարածման շրջան, աճում է Արմավիրի և արարատի մարզերի աղուտներում (սոլոնչակներ):
Մենյանթես եռատերև	Խոցելի (ՎՈՒ)	Սովորաբար բնակչության չափը շատ փոքր է
Նուֆար լուտեա	Կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող (CR)	Շատ հազվագյուտ տեսակ է, հայտնի է միայն մեկ պոպուլյացիա Շիրակի մարզի հյուսիսում։
Նիմֆեա ալբա	Վտանգված	Հազվագյուտ տեսակ է, որի հիմնական տարածման տարածքը Լոռու մարզն է։
Պեոնիա տենուիֆոլիա	Կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող (CR)	Շատ հազվագյուտ տեսակ է, Սյունիքի մարզում հայտնի է միայն մեկ փոքր պոպուլյացիա։
Պոտենտիլա էրեկտա	Կրիտիկական վտանգի տակ գտնվող (CR)	Հայաստանի հյուսիսում հայտնի են միայն մի քանի փոքր պոպուլյացիաներ։
Սֆաերոֆիզա սալսուլա	Խոցելի (ՎՈՒ)	Հազվագյուտ տեսակ է, հայտնի էր միայն մեկ պոպուլյացիա, սակայն վերջին տարիներին արարատի մարզում հայտնաբերվել են մի քանի նոր փոքր պոպուլյացիաներ։

Նկար 2. Բնական բուսականությամբ ապահովված ԷՍ-ի քարտեզը, գնահատված բուժիչ բույսերի տեսակների ընդհանուր քանակով

Հղումներ

Ֆայվուշ Գ., Ալեքսանյան Ա. և այլք։ Բույսերի պրոֆիլներ։ Բուսման Ռ. (խմբ.) Կովկասի էթնոբուսաբանություն։ Springer International Publishing AG 2017, Շվեյցարիա, էջ 99-715։ DOI 10.1007/978-3-319-49412-8
Գրոսհայմ, ԱԱ Կովկասի բուսական ռեսուրսներըՄոսկվա, 1952 (ռուսերեն)։
Հարությունյան Հ. Միջնադարյան հայկական բուսական դեղամիջոցներ։ Երևան, 1990 (հայերեն)։
Սոկոլով, Պ.Դ. (Խմբ.): ԽՍՀՄ բուսական ռեսուրսներըԼենինգրադ. ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիա, 1984–1993, հատորներ 1–7 (ռուսերեն):
Թախտաջան, Ալաբամա (խմբ.): Հայաստանի բուսական աշխարհը, 1954–2009, հատորներ 1–11 (ռուսերեն)։
Թամանյան Կ.Գ., Ֆայվուշ Գ.Մ., Նանագուլյան Ս.Գ., Դանիելյան Տ.Ս Հայաստանի բույսերի Կարմիր գիրքը։ Երեւան՝ Զանգակ, 2010, 598 էջ. (հայերեն)
Ծատուրյան Տ., Գևորգյան Մ. Հայաստանի վայրի դեղաբույսերը։ Երևան; 2014 (հայերեն)։
Զոլոտնիցկայա, Ս. Յա. Հայաստանի բուսական աշխարհի բուժիչ բույսերի պաշարները. Երևան, 1958–1965, հատորներ 1–2 (ռուսերեն)։